ORHUN YAZITLARI

ORHUN YAZITLARI

Orhun Yazıtları, Göktürklerin, bilinen ilk alfabesi ile oluşturulmuş yapıtlarını kapsar. Çoyr yazıtlarından sonra ikinci Türkçe kitabe olan Orhun Yazıtları, Türkçenin, tarihi süreç içerisinde yaşadığı değişimlerin anlaşılmasını sağlar. Sonsuza kadar yaşaması temennisi ile Bengü taş adı verilen yazıtları, Bilge kağanın yeğeni Yollig Tigin yazmıştır. Yazıtlar 1889 yılında Moğolistan’ın Orhun vadisinde gün yüzüne çıkarılmış.  II: Göktürk Kağanlığına ait olan yazıtların tamamlanması, M.S 8. Yüzyılın başlarına denk gelmektedir. İki bloktan oluşan yazıtın, Kül Tigin yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı ise 735 yılında tamamlanmıştır. Kitabede kullanılan Göktürk alfabesine ait yazılar, 1893 yılında, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen ve Rus Türkolog Vasili Radlof tarafından tamamen çözülerek, dünya literatürüne kazandırılmıştır. 13. Yüzyılda Moğollar tarafından da incelenen yazıtlar, ciddi olarak ilk defa 1721 yılında bitki bilimci Daniel Gottlieb Messerschmidt tarafından incelenmiştir. Orhun yazıtlarının tam olarak bulunduğu nokta, Moğolistan’daki Orhon ırmağının etrafındaki Koço çaydam Gölünün yakınıdır. İki yazıt arasındaki mesafe yaklaşık 1 kilometredir. Bir hitap niteliğinde olan yazıtlarda devletin temel nitelikleri ve Türk milletinin vasıfları edebi bir dille anlatılmıştır. Çince çevirisi de yapılan yazıtlardan Bilge kağan yazıtı, Bilge Kağanın ölümünden1 yıl sonra Oğlu Tenri kağan tarafından yaptırılmıştır. Yazıtta Bilge kağan ve Yeğeni Yolluğ Tigin’in sözleri yer alır. Günümüzde Bilge Kağanın yazıtı parçalanarak, bütünlüğünü kaybetmiştir. Yazıtta çok fazla deformasyon olduğu için çoğu yeri okunamaz haldedir.

Kültigin yazıtı, kireç taşı ve mermerden yapılmıştır. 4 taraflı, tek parça halinde bir taş bloktur. Yüksekliği 3.75 metredir. Yazıtın batı yüzü Çince, diğer yüzleri ise Göktürkçe ile yazılıdır. Altın kaplumbağa şeklindeki kaidesinde yazılı olan metin, bugün okunamaz durumdadır. Göktürk takvimine göre yazıt koyun yılının 17’sinde yani 21 Şubat 731 yılında inşa edilmiştir. 732 yılında da üstündeki yazılar tamamlanmıştır.

Bilge kağan yazıtı, Kültigin yazıtından birkaç santimetre daha uzundur. Yapının durumu diğer yazıta göre oldukça yıpranmış haldedir. Batı yüzünde yer alan Çince metin okunamayacak durumdadır. Yazıt, köpek yılının onuncu ayının yirmialtısında dikilmiştir. Günümüz takvimine göre bu tarih 25 Kasım 734 yılına denk gelmektedir. Yazıların tamamlanma tarihi ise 20 Eylül 735’tir. Yazıtta geçen en ünlü metin ise şudur:

Eski Türkçe

• üze kök : teŋri ; asra : yagız : yer : kılıntukda : ekin ara : kişi oglı : kılınmış : kişi : oglınta : üze : eçüm apam : bumın kagan : iştemi kagan : olurmış. Üze teŋri basmasar asra yir telinmeser Türk bodun iliŋin törüŋün kim artatı udaçı erti.

Türkiye Türkçesi

• Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış. İnsan oğullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumın Hakan (ve) İştemi Hakan (hükümdar olarak) tahta oturmuş. Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti?