SOSYOLOJİNİN ÖNCÜ İSMİ “ İBN-İ HALDUN”

Modern tarih, sosyoloji ve iktisat biliminin öncülerinden olan 14. yüzyıl düşünürü İbn-i Haldun, 27 Mayıs 1332, Tunus’ta doğmuştur. Haldun, İslam dünyasında Liberalizm kavramını ilk kez kullanan kişidir. Soylu bir aileye mensup olan alimin eğitim hayatı oldukça donanımlıdır. Tunus ve Fas’taki devlet kurumlarında görev yaptıktan sonra sırasıyla Gırnata ve Mısır’da çalışmalar yapar. Kuzey Afrika, İbn-i Haldun’un yaşadığı dönemlerde oldukça istikrarsız bir yapıya sahiptir. Bu siyasi kaos ortamı,  2 yıl hapis yatmasına sebep olacaktır. Hapisten çıktıktan sonra ilmi faaliyetlerini sürdüren filozof, Mısır’da Maliki kadılığı görevine getirilir. Uzun süre bu görevi başarıyla sürdürmüştür. Timur Han Şam’ı işgal ettiği zaman İbn-i Haldun onunla bir görüşme gerçekleştirmiştir. Bu görüşme tarihi kayıtlarda, bir sultanın bir alimle buluşması olarak geçer.

İbn-i Haldun’un hayatı tüm detayları ile okunabiliyor. Hakkındaki en kapsamlı belge Et-Ta’rif isimli otobiyografik eserdir. Bu eserde İbn-i Haldun, hayatını detaylı olarak okuyucuya aktarmaktadır. Kitapta alimin ailesi ile ilgili çok fazla bilginin olmaması dikkat çeken bir konudur. Endülüs medeniyetinde üst düzey görevler payan Haldun Ailesi, 13. yüzyılın ortalarında Kastilya kralı III. Ferdinand’ın Endülüs’ü işgal etmesinden sonra burayı terk ederek Tunus’a göç eder. Ailenin Tunus’taki görevi ise, Hafsi hanedanının resmi görevlisi olarak hizmette bulunmak olmuştur.

İbn-i Haldun’un dedesi, Tunus Hafsî sarayının veziriydi. Babası Muhammed Vâbili de kendini tamamen İslam ilimleriyle edebiyata adamıştı. Haldun’un ilk öğretmeni, kendi ifadesiyle babasıdır. Öğrenimi babasından gördüğü derslerle ve Kur’an tilavetiyle devam eder. İbn-i Haldun, Ailesinin bulunduğu konum itibariyle, ülkenin en iyi eğitim kurumlarında okuma imkanına sahip olmuştur.

İbn-i Haldun’a göre tarih, görünmeyen bir dizi olaylar silsilesidir. Tarih aslen gizli tarafları okunarak anlaşılabilir. Mukaddimenin girişinde bunu özellikle vurgulayan Alim,  nakil ve söylentilerle dolu bir tarihe asla güvenilemeyeceğini söyler. Milletlerin ve devletlerin gelişim süreçlerini sıralamanın tarihi anlama noktasında hiçbir katkı sunmadığını savunur. Haldun’a göre tarihte gerçek bilgiye ulaşabilmenin yolu sosyal olay ve olguları objektif bir gözlemle incelemekten geçer. Uygarlık ve topluluklar, zaman içinde değişim gösterirler ve bu tarihi detaylar,  değişimlerin nedenidir. İşte, gerçek tarihçilik bunu yapacak bir bilim ile olur. Toplumsal olaylara ve tarihi hadiselere farklı bir bakış açısı getiren İbn-i Haldun, bu çalışmaları neticesinde bilimsel tarihçiliği ve, sosyolojinin temellerini atmış olur. İbn-i Haldun’un sosyolojik anlayışında insan, toplumsal bir hayvandır. Bazı insanlar Allah’ın onlara verdiği düşünme gücünü kullanarak ve birbirleriyle işbirliği yaparak, birtakım kurumlar ortaya çıkarır. Bu eylem sonucunda kültür yani ümran meydana gelir. İbn-i Haldun’un toplumsal eserlerinde detaylandırdığı Siyaset biçimleri şunlardır:

• Akli siyaset: toplum yönetiminde tamamen aklın baskın olduğu bir yönetim biçimini tanımlar.
• Medeni siyaset: insanların otorite olmadan genel ahlaki kurallar çerçevesinde idealize ettikleri bir yönetim modelidir.
• Dini siyaset: devletin dini teamüller altında idare edilmesidir.

İbn-i Haldun’un diğer sosyoloji çalışmalarında ele aldığı temel kavramlar ise,  İlimler sınıflandırması, Varlıklar sınıflandırması, İnsan aklı ve İktisattır. Yaşadığı dönemin İlim Kutbu olarak tanımlanan Haldun’un dünya çapındaki eserleri şunlardır.

• Kitabul-İber
• Mukaddime
• Lubâb’ul-Muhassal
• Şifâu’s-Sâil li-Tehzîbi’l-Mesâil
• Et-Târif bi ibn Haldun
• Kaside-i Bürde şerhi
• İbn Rüşd felsefesi hakkında bir risale
• Mantığa dair bir risale (Kitab el-Mantık)
• Hesap hakkında bir risale (Kitab el-Hisab)
• Marakeş sultanına yazılan bir risale
• Şiire dair bir risale

Hayatını ilmi çalışmalara ve bilime adayan bu büyük İslam Alimi, 19 Mart 1406 yılında Kahire’de vefat etmiştir.

Kaynakça:

• Haldun, İbn-i (1990), “Mukaddime”, Şark-İslam Klasikleri, Millî Eğitim Bakanlığı
• Yıldız, Mustafa “İbn-i Haldun’un Tarihselci Devlet Kuramı” Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 2010
• Stowasser, Barbara (1984), “İbn-i Haldun’un Tarih Felsefesi: “Devletlerin ve Uygarlıkların Yükselişi ve Çöküşü” , Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 3 Haziran 2018
• Emre Bağce, “İbn-i Haldun’un İdeoloji Kuramı: Karşılaştırmalı Bir Çözümleme”, Doğu-Batı Dergisi, cilt 8, sayı 31